Bạn đang truy cập vào diễn đàn cũ của Đamsan.Net. Diễn đàn này không nhận đăng kí thành viên mới cũng như bài viết mới kể từ ngày 11-02-2012. BQT.
Kim Đal thổi sáo bằng mũi Ảnh: Ngọc Diện
Kim Đal là một nhạc công xuất sắc của Đoàn nghệ thuật Khơme tỉnh Sóc Trăng với tài thổi sáo trúc độc nhất vô nhị ở vùng sông nước Cửu Long. Nhưng, tiếng sáo du dương làm say đắm lòng người của "Trương Chi" thời nay không phải được thổi bằng miệng mà là... mũi!
Kim Đal lớn lên trong một gia đình thuần nông ở xã Lịch Hội Thượng, huyện Long Phú (Sóc Trăng). Tuy nhiên, cha anh - ông Kim Đel - có một chút máu nghệ sĩ trong người khi có nghề tay trái là kéo đàn cò phục vụ đám ma trong xóm. Vì thế ông Kim Đel cũng muốn con trai út của mình có thêm một nghề tay trái như ông sau những ngày vất vả trên đồng ruộng. Không mê đàn nhưng không dám cãi lời cha nên Kim Đal đành gượng gạo ôm đàn, nhưng lại kéo dây bằng... tay trái.
Anh nhớ lại: "Thấy tôi bướng bỉnh ông giận lắm nhưng không nói gì. Không ngờ gần gũi cây đàn riết rồi mê tiếng đàn lúc nào không hay và tay trái của tôi cũng quen dần với việc kéo đàn cò khi tròn 10 tuổi". Năm 12 tuổi, trong lúc đi kéo mạ ngoài đồng, Kim Đal vô tình nhặt được một ống sáo trúc còn nguyên vẹn của đám trẻ chăn trâu trong xóm đánh rơi. Mang về nhà nhưng không ai biết thổi, cậu bé Kim Đal đành nhờ đám trẻ chăn trâu. Kim Đal kể: "Rất may mấy anh bạn này chỉ dẫn tôi khá tận tình. Được hướng dẫn khoảng một giờ và tập mười ngày ròng rã ở bụi tre sau nhà, cuối cùng chiếc sáo trúc ấy cũng chịu ngân lên những âm thanh trầm bổng để mỗi lúc buồn vui tôi có thể gửi lòng mình vào tiếng sáo".
Cứ tưởng tiếng đàn, tiếng sáo ấy chỉ là tiếng tơ lòng bình dị, thầm kín của một gã trai làng sau những ngày mùa vất vả. Nào ngờ đến năm 1990, khi Đoàn nghệ thuật Khơme lưu diễn ngang qua quê hương Long Phú thì cuộc đời anh chàng nông dân kiêm hớt tóc ngày nào chính thức rẽ sang con đường nghệ thuật. Mặc dù chưa biết hát cải lương hay một bản nhạc nào nhưng sau nhiều ngày làm... khán giả, một ngày trước khi Đoàn nghệ thuật Khơme rút đi nơi khác thì Kim Đal trực tiếp đến gặp trưởng đoàn xin đi làm... nghệ sĩ.
Nhờ biết thổi sáo, kéo đàn cò nên lãnh đạo đoàn chấp nhận cho Kim Đal theo đoàn làm nhạc công tập sự. Không ngờ chỉ một thời gian ngắn mà chàng nhạc công Kim Đal đã tập và hát được rất nhiều bài nhạc, trích đoạn cải lương. Những lúc rảnh rỗi Kim Đal còn luyện tập và sử dụng thành công các loại nhạc cụ khác như đàn gáo, đàn khum... nên anh nhanh chóng được chính thức bước lên sân khấu cải lương, ca nhạc và cả... làm hề vào năm 1995.
Theo Đoàn nghệ thuật Khơme một thời gian, Kim Đal nhận ra bản thân và nhiều anh em khác trong đoàn có nhiều cái rất giống nhau là biết làm hề, ca nhạc, hát cải lương, sử dụng một vài nhạc cụ... Vì vậy, Kim Đal muốn mình có một cái gì đó rất riêng. Sau nhiều ngày suy nghĩ anh quyết định tập thổi sáo bằng... lỗ mũi! Những ngày đầu chính thức tập thổi sáo bằng lỗ mũi, Kim Đal gặp muôn vàn khó khăn. Vận hết lực, hít không khí căng phồng buồng phổi nhưng khi đưa hơi vào ống sáo thì đầu óc bỗng quay cuồng, đau nhức, nước mắt chảy dài và nước mũi... tràn vào làm nghẹt sáo!
Không nản lòng, ngày nào Kim Đal cũng dành thời gian luyện tập cùng với sự trợ giúp của các đồng nghiệp, và một tháng sau anh đã thổi sáo bằng lỗ mũi trọn vẹn được bài Tiếng sáo đồng quê của nhạc sĩ Sơn Lương.
Và cứ thế, "Trương Chi" Kim Đal vẫn tiếp tục khổ luyện để tiếng sáo bằng... mũi của mình ngày mỗi có hồn hơn. Cái hồn của tiếng sáo mũi ấy đã mang về cho Kim Đal chín HCV, hai HCB tại những kỳ hội diễn, liên hoan toàn quốc trong thời gian từ năm 1999 đến nay.
"Quái kiệt" họ Mai và liveshow có một không hai
Đó là nghệ sĩ Mai Đình Tới, người được khán giả mệnh danh là "quái kiệt" vì anh có những chiêu biểu diễn không giống ai và có thể chơi nhiều loại nhạc cụ khác nhau: gõ đàn bằng chén, bằng chuông, thùng nước; thổi kèn bằng chai thủy tinh, chai dầu gội, ống nước; thổi sáo bằng mũi; vừa thổi sáo vừa đánh trống; đánh đàn ngược sau lưng…
Những kiểu chơi nhạc có một không hai này sẽ được anh giới thiệu trong live show diễn ra tối mai 4-6-2004, tại NVH Thanh niên.
Sinh ra và lớn lên ở Vĩnh Lộc - Thanh Hóa, trong một gia đình có truyền thống bốn đời làm nghệ thuật, đặc biệt là âm nhạc dân tộc. Cho nên từ nhỏ Mai Đình Tới đã biết thổi sáo, thổi kèn và chơi được một số nhạc cụ. Với vốn liếng đó, lớn lên anh thi vào Trường Sân khấu VN và Nhạc viện Hà Nội để có những bằng cấp chính qui. Sau khi ra trường anh về làm nhạc công (với sở trường thổi sáo và kèn) cho Nhà hát Tuồng trung ương. Năm 1992, Mai Đình Tới tham gia Hội thi tài năng diễn tấu nhạc cụ toàn quốc tại Hà Nội và đoạt được huy chương bạc với tiết mục thổi sáo trúc.
"Từ sau hội thi đó tôi về cứ trăn trở mãi, muốn tìm tòi cái gì đó mới lạ, hấp dẫn hơn chứ không thể cứ đơn điệu, sáo mòn mãi với những tiết mục cũ. Tôi nghĩ hay là chơi thử hai thứ nhạc cụ cùng lúc xem sao, như vừa đàn vừa đánh trống hay vừa thổi sáo vừa đánh trống chẳng hạn" - Mai Đình Tới nhớ lại.
Nghĩ thì dễ nhưng bước vào tập luyện thì không dễ chút nào. Thổi sáo thì không có vấn đề gì, cái khó là làm sao tập đánh trống bằng chân. Thế là suốt một thời gian dài anh chỉ chú tâm vào tập đánh trống chân (thời gian này anh đã chuyển công tác về Đoàn ca múa nhạc Vũng Tàu). Tập hết ngày này qua ngày khác, đến nỗi bắp chân sưng vù vì căng cơ, xổ đùi. Các khớp rã rời, đau nhức. Chân sưng đau cũng tập, tập riết rồi cơ chai đi, không còn sưng và đau nữa. Mới đầu chỉ tập chay (không trống), khi chân đã thuần thục các động tác mới tập với dàn trống dân tộc (gồm 3 trống lớn, 2 mõ, 1 song loan và 1 sanhpan). Sau đó mới kết hợp vừa đánh trống vừa thổi kèn, và đây cũng là một giai đoạn khổ luyện vì cùng lúc phải dùng cả miệng, hai tay (thổi sáo), hai chân (trống) và phải chơi thật đồng bộ, hòa nhịp với nhau.
Nhưng mãi đến năm 1999, khi tay chân đã phối hợp nhuần nhuyễn, anh mới dám xuất đầu lộ diện và biểu diễn lần đầu tiên trong chương trình "Bạn yêu âm nhạc" do Đài truyền hình VN tổ chức. Tiết mục vừa thổi sáo vừa đánh trống của anh với liên khúc dân ca ba miền và nhạc phẩm Trên đường chiến thắng đã gây sững sờ cho cả người xem lẫn những người trong giới.
Không chỉ có chiêu vừa thổi sáo vừa đánh trống, trong suốt 7 năm khổ luyện đó Mai Đình Tới còn tập một số chiêu khác cũng không kém phần độc đáo và đòi hỏi sự kỳ công như: thổi sáo bằng mũi (1-2 sáo), thổi kèn chai (12 chai thủy tinh ghép lại), đánh đàn chén (16 chén và tô kiểu). Sau này anh còn chơi cả đàn chuông, kèn bằng ống nước, trống bằng thùng nước, sáo bằng chai dầu gội, gảy đàn ngược từ sau lưng… và gần đây nhất là đàn bằng đèn néon (đang sáng) và đàn độc quyền trên xe gắn máy.
Mỗi kiểu chơi nhạc như thế là một sự mày mò, nghiên cứu và tập luyện cần mẫn hẳn hoi chứ không phải chỉ để chơi. Và trời không phụ lòng người, những tiết mục độc nhất vô nhị của anh giờ đã rất nổi tiếng và được tán thưởng khắp các sân khấu lớn nhỏ như nhà hát Hòa Bình, Cầu Vồng 126, Trống Đồng, Phương Nam, CLB Lan Anh, Đầm Sen... Ngoài ra anh còn đi biểu diễn ở nhiều nước trên thế giới như Nhật, Hàn Quốc, Singapore, Malaisia, Ấn Độ, Đông Âu.
Nhưng vinh dự nhất đối với anh là được biểu diễn phục vụ cho thủ tướng Phan Văn Khải và các vị lãnh đạo trung ương trong chuyến công tác tại TP.HCM vào cuối năm 2002, và vừa qua những tiết mục của anh đã làm cho chuyến "Hành quân về Điện Biên" thêm rộn rã và hào hứng.
Tuy nhiên anh còn mơ ước được làm một live show lớn hơn và ở đó anh có thể chơi cùng lúc hơn 25 lọai nhạc cụ để có thể lập kỷ lục Guiness người chơi cùng lúc nhiều loại nhạc cụ nhất.
"Báu vật" của người Xa Phó
Ở VN có lẽ không còn nhiều người có thể thổi sáo bằng lỗ mũi, nhất là loại sáo làm bằng nứa chỉ có một lỗ, và các trường nghệ thuật cũng không hề có môn học độc đáo này. Vậy mà trên đỉnh Châu Quế Thượng (huyện Văn Yên, tỉnh Yên Bái), vẫn còn một người dân tộc Xa Phó thổi được loại sáo đặc biệt này: nghệ nhân dân gian Đặng Thị Thanh.
>> Kỳ 1: Nghệ nhân cuối cùng ở Đông Hồ
Giữ hồn dân tộc mình
Cây sáo được gài trên vách đất, bên cạnh bàn uống nước, trong căn nhà tranh vách đất, mái cọ nóng hầm hập nằm ngay vệ đường xã Châu Quế Thượng. Chủ nhân của ngôi nhà xiêu vẹo là nghệ nhân dân gian Đặng Thị Thanh (sinh năm 1959). Dường như ái ngại trước gia cảnh của mình, chị mời chúng tôi ra sườn đồi sau nhà để “thưởng thức đặc sản núi rừng của người Xa Phó, Phù Lá”.
Bàn tay đen sạm, chai sần của người quen với nương rẫy, ngô sắn nâng cây sáo lên ngang mặt. Cây sáo có duy nhất một lỗ ở đầu được làm từ cây nứa, to cỡ ngón tay cái người lớn, dài 60cm (chiều dài cây sáo tương đương chiều dài đốt nứa). Trên thân sáo không hề có lỗ, nhưng chị đã dán những nốt tròn to, nhỏ, đỏ, xanh trên thân để trang trí. Chị nín thở, lấy hơi rồi nhẹ nhàng đưa một đầu sáo có lỗ kề ngay lỗ mũi của mình. Âm thanh bắt đầu thoát ra nhẹ nhàng, tiết tấu lên xuống luyến láy theo từng âm điệu của bài hát mà người thổi muốn truyền tải. Chính bài Mời trăng nổi tiếng của người Xa Phó này với cây sáo cúc kẹ đã giúp chị đoạt giải A Liên hoan tiếng hát dân ca VN do Đài Truyền hình VN tổ chức năm 2005.
15 tuổi, sau mỗi buổi làm nương vất vả, Thanh phải ở lại lều trông nương canh thú, giữ nương rẫy. Trong những đêm như thế, Thanh vẫn thoảng nghe một thứ âm thanh rất lạ như lời của cây, của lá, của con suối... thủ thỉ bên tai. Chính âm thanh lạ mà quen đó đã đưa Thanh đến với một bà lão “mắt nhắm tịt, ngửi ống nứa khô”. Thanh không ngờ âm thanh huyền ảo bao ngày cô nghe lại phát ra từ chính cái chỗ mà bà già đang “ngửi”. Tò mò, háo hức, Thanh xin làm thử.
Bà lão bảo: “Sáo cúc kẹ của người Xa Phó, nhưng không phải người Xa Phó nào cũng thổi được. Con đã thổi được thì nên học để giữ lấy nó”. Thấy Thanh có khiếu, bà lão còn dạy Thanh cả cách thổi khèn ma nhí - cũng là một loại nhạc cụ độc đáo chỉ có ở người Xa Phó. Từ đó, không một lễ hội nào từ trong bản, ngoài xã mà không có Thanh. Tiếng sáo của Thanh tiếp tục bay xa lên tận huyện, tận tỉnh, lan ra cả Tây Bắc... Và nhờ đó, nhiều người Xa Phó, Phù Lá, Mông, Tày... ở Châu Quế Thượng, nhiều người dân ở Yên Bái và các tỉnh Tây Bắc biết đến một loại nhạc cụ rất mới mà độc đáo: sáo nứa một lỗ - sáo mũi cúc kẹ.
Người Xa Phó hiện còn rất ít ở VN, chỉ sống tập trung ở một số tỉnh miền núi phía Bắc. Riêng Yên Bái hiện chỉ có hơn 700 người sống tập trung ở Châu Quế Thượng, một xã nghèo vùng sâu, vùng xa của huyện Văn Yên. Người Xa Phó có nhiều nét văn hóa độc đáo, từ trang phục, hoa văn trên thổ cẩm, nết ăn, nết ở, đến sinh hoạt văn hóa. Chị Thanh nói giữ tiếng sáo cúc kẹ không chỉ là giữ nghề mà còn là giữ cả hồn người Xa Phó.
Người Xa Phó cuối cùng thổi sáo
Tháng 11-2004, khi tròn 45 tuổi, chị Thanh cùng với nghệ nhân hát xẩm Hà Thị Cầu (Ninh Bình) và nghệ nhân người Mông Giàng A Su (cũng ở Yên Bái) là ba người đầu tiên chính thức được Hội Văn nghệ dân gian VN phong tặng danh hiệu nghệ nhân dân gian.
Đoạt giải, được phong danh hiệu, chị lại về với bản, với cây sáo và với cảnh đời khó khăn. Những người già trong bản, những người có thể chơi được sáo mũi, khèn ma nhí dần khuất núi về với tổ tiên. Cả bản, cả tộc người Xa Phó (và nay là cả dân Phù Lá) chỉ còn duy nhất chị Thanh biết thổi hai loại nhạc cụ độc đáo đó, và cũng chỉ còn duy nhất mình chị biết lên rừng tìm cây nứa kẹ để tự làm ra cây sáo mũi.
Chị đang đau đáu nỗi niềm: “Cụ Thanh chết (ông Đặng Văn Thanh - người duy nhất biết làm kèn ma nhí), cả bản giờ chỉ còn duy nhất một chiếc kèn ma nhí, mà nó cũng mọt, sắp không thổi được nữa. Bây giờ mình phải quyết giữ chiếc sáo mũi, phải dạy cho các cháu gái trong bản biết thổi sáo mũi”. Người đàn bà dân tộc Xa Phó nghĩ sao làm vậy, hơn bốn năm trước chị đã truyền nghề lại cho con gái thứ hai Bùi Thị Oanh. Rồi Oanh rủ các bạn trong đội văn nghệ bản đến cùng học. Do sáo mũi là môn khó học, người thổi phải biết bế khí, vận hơi để điều tiết hơi thổi ra từ mũi đập vào màng nứa tạo nên những âm thanh réo rắt như suối, ngân nga như gió cho đúng với âm điệu bài hát. Vì thế mà gần bốn năm, Oanh và các bạn cũng chỉ mới tập tẹ biết thổi những bài đơn giản.
Gia cảnh chị Thanh thì quá khó khăn. Nhà chị năm người lớn và một cháu nhỏ cũng chỉ có vài trăm mét đất nương để sản xuất. Cái ăn còn chẳng đủ, thành ra bao năm qua, căn nhà tranh mái cọ xiêu vẹo không thể sửa sang, thành ra “trong nhà làm gì, người ngoài đều biết”. Vì yêu cái nghiệp sáo - kèn, lo tiếng sáo một mai sẽ tắt trên đỉnh Châu Quế Thượng, nên chị vẫn vượt lên tất cả, gạt chuyện gia đình để nay đến chỗ này, mai đi chỗ khác đem tiếng sáo cúc kẹ đến với mọi người.
Người thổi sáo mũi ở Châu Quế Thượng
Sáo mũi là một loại nhạc cụ độc đáo chỉ có ở VN. Theo GS, TS Tô Ngọc Thanh, Chủ tịch Hội văn nghệ dân gian VN, cả nước hiện chỉ còn rất ít người biết thổi sáo mũi. Nghệ nhân Đặng Thị Thanh, người dân tộc Pù Lá, xã Châu Quế Thượng (huyện Văn Yên, tỉnh Yên Bái) là một trong số đó.
Cây sáo mũi và điệu “khùi xì mờ”
Đoạn nhạc mà chị ngân nga tại Liên hoan Tiếng hát dân ca VN 2005 và đoạt giải A được lấy từ bài hát “Mời trăng”, tiếng dân tộc chị gọi là “Khùi xì mờ”. Lời hát bằng tiếng Pù Lá, dịch ra tiếng Việt như sau: “Đêm khuya trăng tàn, tiếng gío vi vu đã im lặng, chỉ còn tiếng sáo cất lên trong như mạch suối rừng. Những con chim và thú rừng hãy im lặng...”
Tiếng sáo mũi của nghệ nhân Đặng Thị Thanh tại Liên hoan Tiếng hát dân ca VN 2005
Theo truyền thống của người Pù Lá, “Khùi xì mờ” chỉ vang lên vào mùa làm nương rẫy, khi đêm khuya thanh vắng chỉ còn tiếng suối róc rách và tiếng côn trùng nỉ non. Ngoài bài hát này, còn nhiều bài ru con, đưa con lên rẫy… đều được chị Thanh biểu diễn thành công với cây sáo mũi.
Chị Thanh còn thổi được kèn bầu (kèn ma nhí), một loại kèn làm từ quả bầu con và ống sáo được lồng vào miệng quả bầu. Những nghệ nhân thổi sáo như chị Thanh thường tự tay chế tác các nhạc cụ. Chị thừa nhận, làm cây sáo mũi (tiếng Pù Lá gọi là “cúc ke”) vẫn kỳ công nhất.
Thân sáo lấy từ những cây nứa nhỏ mọc chẹt trong những bụi nứa. Chỉ cây nhỏ, già và thân mỏng mới được dùng làm sáo. Khó nhất là dùng cây dao mỏng để cắt gang cây sáo, phần gần mắt. Cứ gọt từng lớp mỏng cho đến lúc chạm vào màng nhưng không được để lẹm sâu quá. Chính lớp màng này gây nên âm thanh riêng biệt của sáo mũi. Chị đã luồn rừng cả ngày đường, ôm về một bó nứa và chọn mỏi mắt mới tìm được cây nứa ưng ý dùng làm sáo. Cây sáo này đã gắn bó với chị suốt 9 năm nay. Nó không bị mọt vì được chặt vào đúng mùa, độ tháng 11, 12 âm lịch.
Nỗi niềm người đàn bà thổi sáo
Không giống với các cô gái ở làng, đến tuổi 15 - 16 đã lấy chồng, chị Thanh được cha mẹ cho ăn học hết cấp II, ngoài 20 tuổi chị vẫn “phòng không”. Cho đến hội xòe mùa Xuân năm ấy, anh đứng xem múa nhưng mắt cứ đổ dồn về phía chị khiến má chị đỏ ửng. Tay múa, chân nhịp nhàng theo tiếng sáo mà tai chị nóng ran. Giống như bao cô gái trong làng khi thích người con trai ở hội xòe, chị đến mời anh cùng múa xoè.
Chưa hết một tuần hội xoè mà 2 người đã quấn riết với nhau và tình cảm ngày càng nồng đượm như bếp lửa nhà sàn. Đến ngày thứ 15, hội tan, anh hỏi: “Có lấy anh không?”. Chị đỏ bừng mặt, e lệ cúi xuống. Anh về thưa với mẹ cha và thế là sau 15 ngày múa xoè, 2 người nên vợ nên chồng. Chẳng ai tán tỉnh một lời, cũng không rủ nhau đi chơi, chỉ có điệu xòe và ánh lửa nồng nàn chứng giám cho tình yêu của họ như biết bao cặp trai gái khác trong bản đã nên vợ nên chồng từ hội múa xòe…
Tóc cắt ngắn, uốn cao, ở tuổi đã "lên chức" bà, trông chị vẫn trẻ trung và đài các không kém các "quý bà" thành phố. Thời gian và nỗi vất vả của người làm nông chẳng thể xóa nhòa vẻ đẹp mặn mà của cô gái Pù Lá năm nào. Nhờ biệt tài thổi sáo, bên cạnh công việc nương rẫy, chị còn phụ trách đội văn nghệ của xã. Chị dạy các em múa xoè, thổi sáo...
Tiếng sáo đi xa
Chị Thanh không nhớ đã tham gia bao nhiêu liên hoan văn nghệ cùng với cây sáo này. Năm 15 tuổi, lần đầu chị được về Hà Nội biểu diễn sáo mũi. Tiết mục của chị được chọn tham gia một chương trình giao lưu văn hóa tại Nga. Nhưng khi hay tin, chị khóc và nhất quyết đòi về bản vì... sợ sang nước ngoài rồi không được về nhà nữa.
Lần khác, một nhà nghiên cứu âm nhạc người Pháp tìm đến tận nhà chị, mời chị ra đồng thổi sáo để quay phim... Ban đầu chị một mực từ chối, vì... sợ cái máy quay đen ngòm, nhưng rồi niềm đam mê âm nhạc của người đàn ông đã vượt hàng ngàn cây số tìm đến VN ấy khiến chị bị thuyết phục.
Biết rằng cả nước chỉ còn ít người biết thổi sáo mũi, chị đã cất công truyền dạy cho nhiều người, nhưng ít ai kiên nhẫn học thổi sáo như chị ngày nào. Ngày trước ở bản cũng chỉ có một bà cụ biết thổi loại sáo này. Chị thường theo bà lên nương canh rẫy, được bà cụ chỉ cho cách thổi sáo, rồi đêm nào cũng mê say đem sáo ra thổi theo bà. Cậu con út của chị tỏ ra có năng khiếu nhưng vì bận học nên chưa tập trung tập luyện để thổi thành thục như chị. Chị mong cháu sẽ nối nghiệp mình.
Nhiều năm nay, chị Thanh đã đưa tiếng sáo vang xa khỏi làng với hơn 30 nóc nhà ở xa tít tắp ấy. Cả cuộc đời chị đã gắn bó với cây sáo. Người lớn cho tới trẻ con trong làng, cả người Tày, người Dao, người Mông và người Kinh, không ai lại không thích nghe tiếng sáo của chị.
Tiếng sáo không chỉ nhắc nhở mọi người hãy yêu quý quê hương mà còn là niềm tự hào của người Pù Lá, nơi lưu giữ một trong giá trị văn hóa phi vật thể độc đáo của người Việt suốt mấy chục năm nay…